گزارش نشست «واکاوی تخصصی آینده اینترنت در ایران؛ در جستجوی مسیر همگرایی»
با گذشت یک ماه از انتشار دومین گزارش تحلیلی انجمن تجارت الکترونیک تهران با عنوان «کیفیت اینترنت در ایران؛ گزارش تحلیلی اختلالات، محدودیت‌ها و سرعت اینترنت در ایران»، آزمایشگاه داده و حکمرانی با برگزاری رویدادی تخصصی در تاریخ ۲۴ بهمن ۱۴۰۲ به بررسی ابعاد مختلف این گزارش با حضور ذی‌نفعان مهم کیفیت اینترنت در کشور پرداخت. در این نشست تخصصی، امیر لاجوردی، رئیس سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی، نیما قاضی، رئیس انجمن تجارت الکترونیک تهران، محمد کشوری، مدیر گروه علمی-تحلیلی طیف، محمدصادق امامیان، استاد دانشگاه، و امیرمحمد واعظی، پژوهشگر ارشد اقتصاد دیجیتال آزمایشگاه داده و حکمرانی (دبیر نشست)، به ارائه نقطه‌نظرات تحلیلی خود راجع به موضوع پرداختند.
به گواه کارشناسان حاضر در این نشست تخصصی، نتایج پیمایش‌های افکارسنجی زمستان ۱۴۰۱ و نیمه نخست سال جاری نشان می‌دهد نگاه کاربران و کسب و کارها به این سیاست ابتدا موقت و مقطعی بوده، اما با گذشت زمان خود را برای مواجهه پایدار و بلندمدت با فیلترینگ آماده کرده‌اند.
نشست واکاوی تخصصی آینده اینترنت که به همت آزمایشگاه داده و حکمرانی(Bold) در محل خانه اندیشه‌ورزان برگزار شد و برای نخستین بار شاهد ارائه آمارهای مهمی درباره وضعیت اینترنت در کشور از جمله نسبت ترافیک داخلی به ترافیک بین‌الملل و حجم کل ترافیک بین‌الملل در کشور بود. با این همه، ابلاغ مصوبه شورای عالی فضای مجازی با عنوان «بررسی راهکارهای افزایش میزان سهم ترافیک داخلی و مقابله با پالایش‌شکن‌ها» در روزها اخیر، خبر از وارد شدن سیاست مسدودسازی به فاز جدید می‌دهد.
امیر لاجوردی: «شاخص‌های تأخیر شبکه همواره در یک سال اخیر رو به کاهش بوده است!»
امیر محمدزاده لاجوردی، قائم مقام وزیر ارتباطات، در این نشست تخصصی، شاخص‌های کلیدی سنجش پایداری و تأخیر شبکه از قبیل: Jitter، Packet loss و RTT را در وضعیت مناسب و روبه‌بهبود ارزیابی کرد. او همچنین اشاره کرد موضوع کیفیت سرویس (QoS) و کیفیت تجربه کاربری فراتر از شاخص‌های کیفیت شبکه تعریف می‌شود و بخش خصوصی می‌تواند برای سنجش و ارزیابی آن به دولت کمک کند.
لاجوردی در این نشست از عزم سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی برای معرفی و انتشار سیستماتیک شاخص‌های شبکه در گزارش‌های عمومی خبر داد و گفت: «از این پس در فصل‌نامه‌های آماری سازمان به انتشار منظم وضعیت شاخص‌های شبکه خواهیم پرداخت.» از این گذشته، رئیس رگولاتوری برنامه این سازمان را ایجاد کانال ارتباطی و تعاملی مستقیم با کارشناسان و نهادهای صنفی همچون انجمن تجارت الکترونیک اعلام کرد و نقش نهادهای صنفی و پژوهشی را در حمایت‌گری برای بهبود وضعیت اینترنت و اثرگذاری بر خروجی نهادهای تصمیم‌گیر همچون کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه پررنگ دانست.
لاجوردی در بخش دیگری از صحبت‌های خود با اعلام بیش از ۳۰۰ هزار سایت تحریمی، گزارش دوم انجمن تجارت الکترونیک را از دو منظر مورد نقد قرار داد؛ نخست، از جهت خلط و درهم‌آمیزی سایت‌ها و خدمات مسدودشده با سایت‌ها و خدماتی که بواسطه تحریم‌های خارجی امکان دسترسی به کاربران ایرانی نمی‌دهند. او در درجه دوم، با ناکافی دانستن اتکا صِرف به هر یک از شاخص‌های ذکر شده در گزارش انجمن از جمله شاخص کلادفلر، سایت ooni، رادار ابر آروان و نظایر آن، ارجاع به پایگاه سرف‌شارک (Surfshark) را برای ارزیابی وضعیت اینترنت در ایران غیرمنصفانه عنوان کرد. او در این رابطه گفت: «سایتی که حاضر نشده موضوع قطع اینترنت مردم غزه توسط رژیم اشغالگر قدس را در لیست قطعی‌های شناسایی‌شده قرار دهد، جمهوری اسلامی ایران را عامل بیشترین قطعی اینترنت (internet shutdown) در جهان معرفی می‌کند.»
رئیس سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی در پاسخ به پرسش دبیر نشست درباره حجم و نسبت ترافیک بین‌الملل، حجم کل ترافیک بین‌الملل را ۵.۵ ترابیت بر ثانیه و نسبت ترافیک داخلی به ترافیک بین‌الملل را ۴۵ به ۵۵ اعلام کرد. او همچنین علت پایین آوردن پایگاه رصد وضعیت IXP (سایت رصد مرکز تبادل ترافیک داده تهرانIXP) را جلوگیری از حملات منع سرویس توزیع شده (DDoS) اعلام کرد که به گفته وی هنوز راهکاری برای جایگزین کردن آن اندیشیده نشده است. لاجوردی در پایان، ضمن پذیرش برخی نقاط ضعف از جمله عدم اهتمام وزارت ارتباطات به اطلاع‌رسانی به‌هنگام در زمینه فهرست سایت‌های فیلترشده و تحریمی، برای رفع این مشکل و همچنین نگاشت دقیق و قابل‌اطمینان شاخص‌های سنجش وضعیت اینترنت در کشور با همکاری بخش خصوصی و سایر نهادهای پژوهشی و اندیشکده‌ای، قول مساعد داد.
نیما قاضی: «در نبود شفافیت، به چه شاخصی می‌توان استناد کرد؟»
نیما قاضی، رئیس انجمن تجارت الکترونیک تهران، در این نشست ضمن پذیرش انتقادات وارده به روش‌شناسی استفاده‌شده در گزارش‌های انجمن تجارت الکترونیک، گفت: «وزارت ارتباطات به لایه و سطحی از دیتا دسترسی دارد که ما در انجمن نداریم. اگر ابزارهای کافی در دسترس ما بگذارند قطعا گزارش بهتر و باکیفیت‌تری منتشر خواهیم کرد. هر چند، ما این درخواست را در گزارش هم به صورت رسمی مطرح کرده‌ایم.»
قاضی معتقد بود در کشور نوعی مقاومت در برابر گزارش‌های کارشناسی درباره وضعیت اینترنت نظیر گزارش انجمن وجود دارد. این مقاومت از نظر او صرفا به بهبود تجربه کیفیت اینترنت کاربر لطمه وارد می‌کند. رئیس انجمن تجارت الکترونیک در این رابطه گفت: «ما داده فنی منتشر کردیم و حتی از برخی پیشرفت‌ها و اقدامات وزارت ارتباطات نیز استقبال کردیم. اما این موضوع نهایتا با واکنش منفی مواجه شد.»
قاضی قصد انجمن تجارت الکترونیک را رسیدن به مسیرهای تعامل و مفاهمه با حاکمیت دانست و نسبت به عدم شکل‌گیری این تعامل پس از انتشار گزارش نخست گله‌مند بود. او در این باره گفت: «ما بیشتر دنبال پیداکردن راهی برای همکاری هستیم. اما باید بدانیم به هر حال مجموعه اتفاقاتی می‌افتد و محدودیت‌هایی تحمیل می‌شود که از این لحاظ پیچیدگی در شبکه اینترنت ایران پیش می‌آورد و این پیچیدگی و اختلالات از سال گذشته با فیلتر شدن دو منبع عظیم ترافیک در کشور مضاعف شد. این ممکن است عواقبی داشته باشد. هدف انجمن از گزارش این است که در همین وضعیت به کیفیت و تجربه بهتری برسیم. در کنار این موضوع، با حجم زیادی از سایت‌های فیلترشده از گذشته مواجه هستیم؛ حجم عظیمی فیلتر هستند و مرجعی هم برای پیگیری نیست. بسیاری از این سایت‌ها ابزارهای فنی و مفید هستند که باید بازگشایی شود.»
قاضی همچنین با اعلام اینکه انجمن از راه‌ها و ابزارهای مختلف برای پیگیری این موضوع استفاده می‌کند که انتشار گزارش تخصصی نیز یکی از این ابزارهاست، اشاره کرد: «با آمادگی کامل از همکاری و تعامل برای بهبود وضعیت اینترنت در کشور استقبال می‌کنیم.»
محمد کشوری: «کارگروه تعیین مصادیق [مجرمانه در فضای مجازی] به تاریکخانه تبدیل شده است!»
محمد کشوری، مدیر گروه علمی-تحلیلی طیف، در این نشست تخصصی به تمرکز عدم شفافیت و مشکلات در لایه هسته شبکه و انتقال (نقاط تبادل) اشاره کرد که از قضا از بین لایه‌های مختلف، تنها لایه‌ای است که متولی انحصاری آن دولت و مجموعه شرکت ارتباطات زیرساخت است. این کارشناس حوزه سیاست‌گذاری فاوا هر چهار لایه اینترنت را زنجیروار به یکدیگر متصل و مرتبط می‌داند و معتقد است نقص یا اختلال در عملکرد هر یک از این لایه‌ها می‌تواند کیفیت تجربه کاربری را تحت تأثیر قرار دهد.
کشوری با تأکید بر اینکه همواره موضوع افزایش ظرفیت پهنای‌باند بین‌الملل در کشور با حساسیت‌هایی همراه بوده است، گفت: «اعمال خطی‌مشی‌های مختلف بر روی شبکه که به منظور تقویت و تثبیت سیاست‌های محدودکننده دسترسی به پلتفرم‌های خارجی صورت می‌گیرد، کشور را به نحوی در موقعیت استیصال و اختلاف نظر جدی قرار داده است.» او با مرور نتایج پیمایش‌های افکارسنجی اخیر در کشور، کیفیت دسترسی به رسانه‌های اجتماعی پرکاربرد خارجی را در رقم زدن کیفیت خدمت و تجربه کاربری مردم از اینترنت مؤثر ارزیابی کرد و گفت: «به نظر می‌رسد برای چاره‌اندیشی در این خصوص هنوز در لایه سیاست‌گذاری وفاق وجود ندارد؛ بر اساس نتایج نظرسنجی‌ها تجربه حداقل ۵۰ درصد کاربران کشور بر اساس سایت‌های فیلتر شده صورت می‌گیرد و رسماً قاچاقی است. به همین علت نمی‌شود حاکمیت خود را متعهد به تضمین کیفیت سرویس نمی‌داند. از سوی دیگر ما با مسئله سیاستی مواجهیم که اجماع سیاستی بر سر فیلترینگ نداریم.»
او کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه را به تاریکخانه‌ای تشبیه کرد که نه تنها رویکرد و نگاه آن به موضوعات همواره سرشار از ابهام بوده، بلکه فرایند کار آن نیز از جهات مختلف محل اشکال است. کشوری در این زمینه گفت: «بخش بعدی نیز قانون است که بزرگترینش قانون جرائم رایانه‌ای است که هنوز در قبال فیلترینگ رویکردی مبهم دارد. به نظر می‌رسد در برابر فیلترینگ قادر به تصمیم‌گیری نیستیم. نباید این نکته را نیز فراموش کرد که اگرچه دولت حسب ظاهر تصمیم‌گیر نیست، اما از نقش تصمیم‌سازی و حمایت‌گری آن نمی‌توان غافل شد.» به باور مدیر گروه طیف، دولت نظیر آنچه در ادوار گذشته دیده‌ایم، در این دوره نیز می‌تواند در همگرا کردن مواضع، عملی‌کردن برخی تصمیمات یا حتی در مواقعی، بی‌اثرکردن بعضی از اقدامات سایر ذی‌نفعان نقش بسزایی ایفا کند.
محمد صادق امامیان: «امنیتی‌سازی، باب گفتگو تخصصی-علمی در مورد اینترنت را می‌بندد!»
تحقیقات انجام‌شده طی یک سال اخیر بیانگر شکاف و قطبی‌شدن جامعه پیرامون موضوع مسدودسازی و استفاده از سکوهای خارجی است؛ بر اساس آخرین نظرسنجی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) حداقل نیمی از کاربران اینترنت در کشور با سیاست‌های اعمال‌شده پس از پاییز ۱۴۰۱ همراه نیستند.
محمدصادق امامیان، هم‌بنیان‌گذار اندیشکده حکمرانی شریف در این نشست همراهی و پذیرش جامعه نخبگانی و افکار عمومی را حلقه مفقوده سیاست‌های اتخاذشده در زمینه اینترنت طی یک سال اخیر عنوان کرد. او در ادامه گفت: «نبود همراهی و همگرایی ذی‌نفعان در این زمینه معضلی است که تا حدی ناشی از کم‌کاری اندیشکده‌ها و مراکز پژوهشی می‌باشد.» به اعتقاد امامیان، سیاستگذار در شرایط کنونی کشور بعضا حتی از بیان و انتقال اینکه خیرخواه و صلاح‌اندیش مردم است نیز ناتوان مانده است و این شکاف بین نخبگان، سیاستگذاران و مردم چالش‌برانگیز خواهد بود.
او تقلیل گزارشات تخصصی به برخوردهای امنیتی را آفت بزرگ این حوزه دانست و در خصوص بسته شدن بابت گفتگوی سازنده و هم‌فکری تخصصی در مورد گزارش دوم انجمن تجارت الکترونیک ابراز نگرانی کرد. امامیان در پایان نشست اظهار داشت مسیر توسعه کیفیت اینترنت و حل چالش‌های سیاستی متناظر با این موضوع را از تعامل و مفاهمه میان حاکمیت، بخش خصوصی و اندیشکده‌ها (مراکز پژوهشی) می‌گذرد و بر ضرورت گفتگو با مردم و تخاطب آن‌ها توسط حاکمیت تأکید کرد. این صاحب‌نظر سیاست‌گذاری فضای مجازی، عدم همراهی نخبگان و مردم با افزایش قیمت اخیر اینترنت در کشور-با وجود توجیه سیاستی و ضروری بودن اصل این اتفاق برای پایداری صنعت- را نتیجه ناتوانی حاکمیت از گفتگو و تعامل با مردم و اقناع نخبگان دانست.
بسیاری از مسائل مورد بحث در این نشست تخصصی به طور خاص در زمینه محدودیت‌ها و اختلالات اینترنت دست‌کم به صورت مستقیم به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات مربوط نمی‌شود. تیم برگزارکننده نشست «واکاوی تخصصی آینده اینترنت در ایران؛ در جستجوی مسیر همگرایی» با علم به این موضوع برای میزبانی از نمایندگان سایر نهادهای تصمیم‌گیر از جمله شورای عالی و مرکز ملی فضای مجازی، دادستانی کل کشور و … تلاش کرد که متأسفانه این تلاش‌ها بی‌نتیجه ماند. با وجود تاکید رئیس‌جمهوری بر بازنگری در سیاست‌های فیلترینگ در حکم دبیر شورای عالی فضای مجازی، به نظر می‌رسد حضور در نشست‌هایی از این دست می‌تواند بستر مناسبی برای اطلاع‌رسانی و تبیین اقدامات شورا و مرکز ملی فضای مجازی در این زمینه در اختیار مسئولان بگذارد.
در خاتمه باید گفت، در شرایط فعلی دستیابی به اهداف و ماموریت‌های بلندپروازانه‌ای از جمله بازنگری در سیاست‌های مسدودسازی فضای مجازی با توجه به اقتضائات نوین فضای مجازی و تلاش برای حضور خدمات، محصولات و سکوهای ایرانی در سطح جهانی قدری دور از انتظار به نظر می‌رسد.
