مانیفست

فضای مجازی [1] امروزه به بخش غیر قابل­ انکاری از زندگی انسان­ ها بدل شده است. آمار ها حکایت از این دارد که هر ایرانی به طور میانگین روزانه 3 ساعت از وقت خود را صرفا به فعالیت در رسانه های اجتماعی [2] اختصاص می­ دهد که اگر کاربرد اینترنت در سایر حوزه­ ها (از جمله: خرید اینترنتی، دانلود، خبرخوان و …) را نیز به آن اضافه کنیم به جرأت می­ توان گفت یک­ سوم زمان زندگی روزمره ما در فضای مجازی سپری می­ شود [3]. در این میان، نگاهی به سبد مصرف مجازی ایرانیان در فضای مجازی نشان می­ دهد در میان پنج محصول پرطرفدار بازار  (تلگرام، واتساپ، اینستاگرام، یوتیوب و توئیتر)، به کلی خبری از کسب و کارهای بومی یا به عبارت بهتر تولید ملی نیست. چنانچه دقیق­ تر به این ذائقه مصرف بنگریم خواهیم دید در میان 50 قطب اصلی بازار فضای مجازی در جهان اساسا سهم بسیار ناچیزی (در حدود 2 درصد) به شرکت­ های غیر آمریکایی تعلق دارد. این یعنی، جزئی­ترین اطلاعات دسته­ بندی­ شده شخصی که ذائقه اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و حتی سیاسی ما شهروندان فضای مجازی آمریکایی [4] را تشکیل می­ دهد در اختیار غول­ های حوزه فاوا قرار دارد. اتفاقات سال­ های اخیر به ما می­ گوید موضوع بسیار جدی­تر از فراهم بودن زمینه هر نوع اثرگذاری و جهت­ دهی بر افکار عمومی از این رهگذر به نظر می­رسد. برانگیختن تحرکات و جنبش­ های اجتماعی، دگرگون­ کردن ارزش­ ها و باورهای فرهنگی، ایجاد بازارهای انحصاری برای محصولات تجاری خاص، دستکاری (مداخله) در انتخابات­ کشورها و … تنها بخشی از مصادیق بهره­ برداری یک­ جانبه و غیرمنصفانه از داده­ های شخصی کاربران است که در سال­ های اخیر مکررا انگشت اتهام را به سوی پلت­فرم­ های دیجیتالِ جمع­ آوری­ کننده این داده­ ها نشانه برده است. به طور خلاصه، بازی با الگوریتم­ های اجراشده بر روی کلان­ داده­ ها به­ واقع همه­ آنچیزی است که قدرت­ ها برای تدارک «نفوذ» و «متقاعدسازی» اجتماعی در سطح کلان به آن نیاز دارند: تمکین و فرمانبرداری برنامه­ ریزی شده.

اکنون اندیشمندان علوم سیاسی و علوم ارتباطات بر این باورند که با تسلط بر فناوری­ های نوظهور، عملا می توان نقش عمده­ ای در ساخت، کنترل و هدایت جریانات اجتماعی در ابعاد مختلف ایفا کرد. قدرت و مشروعیت هرحکومتی ازطریق ملاک­ های متعددی موردشناسایی قرار می­ گیرد که مهم ترین آن حاکمیت است. حاکمیت در فضای واقعی قابلیت تحقق و شناسایی آسان­تری دارد، در حالی که درفضای مجازی، اولا به جهت غیر ملموس­­ بودن، پویایی و تغییردائمی فضا و همینطور بی­ مفهوم بودن عنصر زمان و مکان، تحقق حاکمیت به شکل مرسوم آن ممکن نیست و ثانیا، این فضا اقتضائات و ویژگی­ های وجودی و ماهیتی دارد که اساسا هرگونه تلاش برای تحقق حاکمیت و به رسمیت شناختن آن را با چالش روبروکرده است :  

• 1 – برای حکمرانی در این فضا نمی‌توان به فرآیندهای تقنین و اعمال قانون (از طرق قضایی) اتکای چندانی کرد، زیرا اولا فرآیند تقنین در کشور بسیار زمان­بر است و ثانیا، منابع و ابزارهای رصد و اعمال قانون در این محیط در اختیار مراجع قضایی نیست.
• 2 – مهمترین ابزار حکمرانی در این فضا، حضور فعالانه در آن خصوصا از طریق ایجاد زیرساخت­ های فناورانه (و نه لزوما تولید محتوا) است زیرا فضای مجازی از طریق این زیرساخت­ ها شکل می‌گیرد.

اما براستی کلید این اثرگذاری توده­ ای را در عصر دیجیتال باید در قدرت کنترل بر داده­ های کلان و کیفیت مواجهه نظام­ های حکمرانی مختلف با این موضوع جستجو کرد. شاید اگر بخواهیم از نقطه نظر حکمرانی در فضای مجازی به این موضوع ورود کنیم اصلی­ ترین محور بحث، شناخت و ارزیابی بهنگام نظام حکمرانی از محیطی است که داده در آن­ در حکم برگ برنده است. حکمرانی در این فضا هنر تبدیل کردن داده از یک اهرم فشار یا تهدید بالقوه به برگ برنده و فرصت بالفعل است.

برای درک این ظرفیت منحصر به­ فرد نوظهور، ضروری است نظام­ های سیاسی مسئله حکمرانی بر داده را مورد بازاندیشی قرار دهند، به فکر نهاد های چابک تخصصی در این حوزه باشند و با توجه به پویایی بی­ سابقه الگوی فعالیت پلتفرم­ های دیجیتال به عنوان اصلی­ ترین چالش حکمرانی عصر دیجیتال پا را فراتر سنجه­ ها، آزمون­ ها و پروتوکل­ های مرسوم بگذارند. برای مثال، داده هایی که همه­ روزه افراد برای جابه­ جایی در نقاط مختلف شهر در بستر پلت­فرم­ های مسیریاب همچون گوگل­ مپ، ویز و نظایر آن تولید می­ کنند به جای آنکه دستخوش سوداگری و پردازش­ های ثانویه در راستای افزایش سود و انباشت سرمایه شرکت­ های فناورانه خصوصی قرار گیرد و پیامد های مخربش بر ایجاد انحصارهای چندگانه در بازار، دامپینگ و … مانند آنچه تاکنون شاهد بوده ایم از چشم رگولاتورهای بخشی رقابت پنهان بماند، می­ تواند به بهترین شکل در خدمت ارتقاء حمل و نقل عمومی، کاهش ترافیک، تقویت نظم عمومی شهر بهره­ برداری شود.